بهداشت روانی در محیط کار
مولف : سید علی رضا احمدی
همه ما ميدانيم قسمت عمده‌اي از زندگي روزانه هر شخص صرف اشتغال به كار مي‌شود (در شرایط مناسب و ایده آل هر شخص مدت ۸ ساعت از زمان روزانه خود را صرف امور کاری در محل کار خود و مدت ۲ ساعت بطور میانگین در مسیر رفت و آمد صرف میکند در حالی که ۸ ساعت دیگر در خواب و تنها ۶ ساعت باقیمانده را صرف رسیدن به خانواده را دارد )و فعاليت كاري از نظر سلامت رواني شخص، فعاليت مهمي به حساب مي‌آيد و مي‌توان از آن به عنوان وسيله‌اي براي استقلال فرد ياد كرد كه رشد عزت نفس او را مساعد مي‌كند.
آبراهام مازلو (Abraham Maslow) نظریه روانشناسی خود را به عنوان «نظریه انگیزه‌های انسان» در سال ۱۹۴۳ ارائه کرد و در سال ۱۹۵۴ کتاب «انگیزه و شخصیت» را درباره نظریه سلسله مراتب نیازها منتشر کرد.
مطابق این نظریه نیاز های انسان در ۵ دسته مطابق شکل فوق (هرم نیاز های انسانی مازلو )جای میگیرند :
- نیاز فیزیولوژیکی: این نیازها در پایین ترین طبقه هرم قرار دارند و اساسی ترین نیازهای انسان را شامل می شوند، مانند غذا، مسکن، خواب
- نیاز ایمنی: این دسته از نیازها نیز به نوعی جز نیازهای اساسی در انسان ها طبقه بندی می شوند که در طبقه دوم هرم جای دارند، نیازهای مانند رهایی از وحشت و عدم محرومیت و حفاظت در برابر صدمات فیزیکی و عاطفی
- نیاز اجتماعی: انسان ها ذاتا موجودات اجتماعی هستند و اکثرا تمایل به عضویت در گروهای اجتماعی دارند که به نوعی برای آنها حس تعلق به گروه و پذیرفته شدن توسط دیگران را به همراه داشته باشد.
- نیاز احترام : انسان ها نیازمند به حس محترم شناخته شدن هستند، این نیاز از طریق قدرت، موقعیت اجتماعی و اعتماد به نفس ارضاء می شود.
- نیاز خودشکوفایی: پیچیده ترین نیاز در انسان تمایل برای به حداکثر رساندن استعدادهای درونی و خودشکوفا شدن می باشد. انسان های خودشکوفا، افرادی خودآگاه و علاقمند به رشد هستند که نسبت به عقاید دیگران کم توجه بوده و تمام تلاش خود را برای خودشکوفا شدن می نمایند. به اعتقاد دکتر مازلو، افراد خودشکوفا بدون استثنا درگیر اموری به جز مسائل شخصی خود و درگیر چیزی بیرون از خودشان هستند. در واقع افراد خودشکوفا خود را وقف کاری می‌کنند که برایشان بسیار ارزشمند است.
تحقیقات دکتر دال سپ استرلا مديرهيات رئيسه مركزبهداشت وايمني حرفه‌اي فيليپين نشان مي‌دهد خشنودي شغلي با شادكامي مرتبط است ولي گاهي اوقات نيز عوامل متعددي در فشارهاي رواني افراد سهيم هستند كه مي‌توان از اين ميان به عوامل محيطي و فيزيكي (سر و صدا، ازدحام و نور و صوت نامناسب) و عوامل انساني (تعارض با افراد ديگر) اشاره كرد. لذا آشنا شدن با روش‌هاي مقابله موثر با فشارهاي رواني (استرس‌ها) و غلبه بر افسردگي شغلي مي‌تواند به ارتقاي بهداشت رواني و افزايش اثربخشي و بهره‌وري نيروي انساني كمك كند.
در كشورهاي صنعتي نظير كشورهاي اروپايي استرس هاي محيط كار بر بيش از يك سوم كارگران اثر مي گذارد. در بسياري از كشورهاي دنيا مشكلات ناشي از عدم بهداشت رواني در حال افزايش است بطوريكه از هر ۱۰كارگر يك نفر از مشكلاتي نظير افسردگي ، اضطراب ، استرس هاي ناشي از خستگي و خشونت رنج مي برد كه در نهايت ممكن است به بيكاري و بستري شدن فرد منجر شود.
آمار نشانگر اين است كه مسالة رو به رشد در تمام محيط هاي كاري مشكل حفظ سلامت رواني كارگران است.
يك كارگر معمولي ( منظور از كارگر مدير و سرپرست هم مي باشد) به طور متوسط ۶۰ % از ساعات بيداري خود را در محل كار مي گذارند . فاكتورهاي استرس در محيط كار شامل تهديد اذيت و آزار ، فشار جمعيت كاري ، شرايط بد كاري ، ناسازگاري بين افراد ، خشونت ، تبعيض ، ترس از اخراج ، مهم بودن شرايط كار ، كار خيلي كم و كار خيلي زياد و سهيم نبودن در تصميم گيري ها مي باشد . در مجموع فاكتورهاي رواني اجتماعي مهم مي توانند به ۵ گروه عمده تقسيم شوند كه عبارتند از:
۱- محيط فيزيكي كار
۲- ماهيت خود شغل
۳- زمان كار
۴- نقش كارگران
۵- تكنولوژي و صنايع جديد
ممكن است اين شرايط به تنهايي يا در مجموع ، اثرات ويژه اي روي فرد داشته باشد و منجر به ايجاد مشكلاتي نظير اختلالات حافظه ، پرخاشگري ، اضطراب و يا اختلال در خواب شود و ممكن است مشكلات رفتاري در هنگام كار نظير ارائه كار ضعيف ، كار گريزي، اعتياد به الكل و دارو و مواد مخدر رخ بدهد و همچنين مشكلات ديگري ازقبيل بيماريهاي مزمن جسمي نظير : فشار خون بالا ، بيماريهاي مزمن جسمي – رواني و حوادث در محيط كار نيز ممكن است رخ دهد و در نهايت ممكن است به بستري شدن فرد در بيمارستانهاي روان پزشكي منجر شود.
چرا به برنامه هاي بهداشت رواني و شغلي نيازمنديم ؟
در كشورهاي در حال توسعه اي نظير فيليپين شعار (( ارزش يك اونس پيشگيري معادل يك پوند درمان است)) مي تواند يك شعار راهنمايي كننده باشد.
مطالعات نشانگر اين مطلب است كه بذر بيماري كه توسط تكنولوژيهاي جديد پاشيده شده در حال جوانه زدن است .
متاسفانه این موارد تنها مربوط به کشور های پیشرفته نیست و در کشور ما هم با دُز بالایی در حال شیوع است .
در پروژه های که در خصوص مدیریت ریسک در سازمانهای دولتی و خصوصی انجام داده ام بسیاری از موارد نام برده قابل مشاهده بودند . و دامنه این موارد نه تنها در محیط کار بلکه به محیط اجتماع و خانواده نیز منتقل می شود.
بسیاری از افراد به ناراحتی های معده و گوارشی خود اشاره کردند و موارد ملموس تر حالت پرخاشگری که در محیط اجتماع و خانواده و تمایل برای ترک کار و نرفتن به محل کار به بهانه های مختلف، کاهش انگیزه و کارایی هستند.
این در حالی است که تمرکز بیشتر روی خطرات ارگونومی و فیزیکی محیط کار است و بهداشت روانی محیط کار در غالب اوقات نادیده گرفته میشود.
اهم مواردی که در پروژه های خود با آن روبرو بودم :
- ترس از بیکاری، چند قراردادی بودن سازمانهای دولتی، (امنیت شغلی)
- بهره كشي و استثمار بصورت پرداخت دستمزدهاي بسيار پائين (شرکت های خصوصی و پیمانکاری ها )
- بيمه نكردن
- ساعات كار طولاني
- احساس ناامنی از موقعیت و جایگاه شغلی (عدم شایسته سالاری )
- تعجیل و فشار بیهوده مدیران برای انجام امور
- تبعیض های سازمانی در موارد رفتاری، حقوقی و مزایا و ارتقاء شغلی
- عدم وجود سیستم ها و روش های کاری استاندارد و پیچیدگی آنها
- وجود تجهیزات و سیستمهای کاری ضعیف و فرسوده
- عدم برنامه ریزی کاری و القاء حجم و فشار کاری ناگهانی
- فقدان محیط دوستانه و صمیمی
- استقبال و حمایت مدیران از رفتار های ناسالم مثل زیر آب زنی
- عدم توجیه و آشنایی و آگاهی افراد نسبت به شرح وظایف خود.
این در حالی است که پیامدهای رضایت شغلی تاثیر مستقیم بر عملكرد افراد دارد . رضایت كاركنان در رضایت مشتریان و سودآوری شركت مؤثر است .
در سال ۱۹۹۳ سازمان جهانی بهداشت با هماهنگی یونیسف برنامه مهارت های زندگی را به عنوان یک طرح جامع پیشگیری از مشکلات و آسیب های فردی و اجتماعی معرفی کرد و پیشنهاد شد که این آموزش ها برای افزایش سلامت و ارتقاء بهداشت روانی مردم در دستور کار کشورها قرار گیرد و در سال ۱۹۷۹ با اقدامات دکتر گیلبرت بوترین برای اولین بار آموزش ها آغاز شد .
سازمان بهداشت جهانی ، مهارت های زندگی را توانایی انجام رفتار سازگارانه و مثبت به گونه ای که فرد بتواند با چالش ها و ضروریات زندگی روزمره کنار بیاید، تعریف کرده است.مهارت های زندگی ((خود آگاهی، همدلی، ارتباط موثر، روابط بین فردی، تصمیم گیری، حل مسئله، تفکر خلاق، توانایی مقابله با استرس، تفکر انتقادی، مدیریت هیجان ها))هم به صورت یک راهکار ارتقاء سلامت روانی و هم به صورت ابزاری در پیشگیری از آسیب های روانی- اجتماعی مبتلا به جامعه نظیر اعتیاد، خشونت های خانوادگی و اجتماعی، آزار کودکان، خودکشی، ایدز و موارد مشابه قابل استفاده است.
در همین راستا میتوان به راه حل هایی که توسط فرد و سازمان می بایستی انجام شوند تا بروز چنین مشکلاتی را به حد اقل برسانند اشاره کرد.از جمله :
- رعایت و آموزش اصول ارگونومی
در این بین می توان به برخی از موارد از قبیل رنگ، دما، صدا، نور و همچنین استفاده از گل و گیاه و آثار هنری در محیط کاری و برگذاری دوره های آموزشی برای رعایت اصول ارگونومی(نشتن و برخاستن، جابجایی ها و ..) اشاره کرد. - اختصاص ساعتی برای جمع شدن افراد در کنار هم و تعامل با یکدیگر(ساعات استراحت و ناهار )و پخش موزیک های آرام بخش.
- استفاده از رژیم های غذایی و ورزشی و برنامه خواب منظم اشاره کرد .
- تحقیقات علمی بیان می کند که گیاه استوقدوس می تواند کیفیت خواب را بالا ببرد و با بی خوابی مباره کند. برای همین توصیه می شود مقداری روغن استقودوس را بر روی بالش خود بمالید و یا اگر خیلی وسواسی هستید، قبل از خواب دمنوش این گیاه رو بنوشید.
- تحقیقات علمی بیان می کند که کمبود B12 می تواند منجر به بروز افسردگی، خستگی، بدگمانی و ده ها مشکل مضر دیگر شود . B12 را می توانید از طریق قرص و یا غذاهایی همچون تخم مرغ، گوشت مرغ و لبنیاتی همچون شیر به بدن خود انتقال دهید.
- دست كم روزی ۱۵ دقیقه را در سكوت بگذرانید و به نیازهای واقعی خود و نیز چیزهایی كه دارید فكر كنید. سكوت عصاره ی آرامش است، با زور نمی توان آن را ایجاد كرد، باید زمانی كه فرا رسید آن را بپذیرید. اگر برایتان امکان دارد دست كم روزی یك ساعت، تنها به اتاقی بروید و در را به روی خود ببندید.
- این را بپذیرید که برای كه برای تغییر گذشته كاری نمی توان كرد،و تنها باید از آن درس گرفت آنگاه از فكر ادامه زندگی لذت می برید.
- وقتی احساس می كنید كه سرتان پر از فكرهای جور و واجور است و جای خالی در آن نیست، با قدم زدن، آنها را پاك كنید.
- اگر نتوانید كسی را ببخشید، افكار خشمگین تان شما را برای همیشه با این افراد مرتبط خواهد كرد. شاد كردن دیگران، باعث آرامش می شود.
- از همان كه هستید راضی باشید، در این صورت احساس آرامش بیشتری می كنید.
- مهم نیست كه با شما مؤدبانه برخورد كنند یا نه، برخورد مؤدبانه ی شما، باعث ایجاد آرامی و احساس خوبی در شما خواهد شد.
- سرعت حركت شما با احساستان رابطه ای مستقیم دارد، آرام راه بروید و حركات بدن خود را آرام تر كنید، طولی نمی كشد كه آرام خواهید شد. گاهی می توانید برای رسیدن به آرامش، دراز بكشید، عضلات خود را شل كنید و به هیچ چیز فكر نكنید.
- راحتی، یكی از عناصر مهم آرامش است، مثل دمای مناسب، صندلی راحت و لباس و كفش راحت
- با حركات آرام و صحبت كردن شمرده، احساس آرامش را به جمع منتقل كنید
- چای سبز فشار روحی را كاهش می‌دهد:
قهوه، ادویه، كاكائو كه سرشار از مواد پنهانی كافئینی هستند، محركهایی هستند كه دستگاه عصبی را تحریك كرده و می توانند شما را نسبت به فشار روانی مستعدتر سازند. بنابراین پزشكان مصرف مواد كافئین‌دار را منع می‌كنند. موقعی كه به ماده محرك خفیفی نیاز داریم خوردن چای سبز بسیار مفید است و دارای ماده كافئین مانندی به اسم “تی‌اوفیلین” است. - هر چند وقت یك بار ساعتتان را کنار بگذارید و خود را از فشار زمان نجات دهید
- ایجاد جو صمیمیت، همدلی، صداقت
- همکاری و احترام متقابل در میان کارکنان سازمان
- پرهیز از اعمال روش های مبتنی بر زور و اجبار
- شناسایی استعدادهای بالقوه کارکنان و فراهم ساختن رشد و شکوفایی این استعداد در حد توان و امکانات سازمان و ایجاد برنامه های تفریحی، سرگرمی و رقابتی برای افزایش انگیزه و ایجاد هدف
- پرهیز از قضاوت های کورکورانه در مورد کار و رفتار کارکنان سازمان
- شناسایی دلایل واقعی کم کاری، غیبت از کار، بی حوصلگی و بی علاقگی به کار، کم توجهی و بی دقتی کارکنان توسط مدیر
- آشنا ساختن کارکنان با واقعیت های محیط کار و حذف آن دسته از معیارها و عوامل سازمانی که از لحاظ اخلاقی، انسانی و فرهنگ سازمانی صحیح تلقی نمی شود
- کارهای اضافی را کم کنید: یکی از این روش ها، جلوگیری از مکاتبه های اضافی و ارجاع آن از مدیریت به کارکنان، اصلاح و بهبود فرآیندهای کاری است. در این زمینه با کارکنان مشورت کنید
- در خصوص ماموریت ها، اضافه کاری ها و پرداخت مزایا با کارمندان به تعادل رفتار کنید
- برنامه ریزی و اولویت بندی برای انجام کارها و مدیریت زمان برای انجام آنها.
