نقش آموزش در بهداشت و سلامتی ایمنی و محیط زیست
همان‌طور که در مطالب فوق اشاره شد در بعضی از صنایع از جمله صنایع مربوط به مواد شیمیایی، پرسنل زحمت‌کشی که چندین سال مشغول به فعالیت می‌باشند بدون اطلاع از عواقب ناگوار تماس با این گونه مواد یا حتی افرادی که در صنعت ساختمان به حملونقل مواد، تجهیزات و ابزارآلات می‌پردازند، بدون اطلاع از روش‌های صحیح حملونقل در خطر سلامتی جسمی قرار دارند. لازم به ذکر است که بسیاری از این خطرات در بلند مدت اثرات خود را بر جای می‌گذارند که علت اصلی ایجاد این آسیب‌ها در عدم آموزش و آگاهی پرسنل می‌باشد.
در این خصوص نظام مدیریت ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست به موضوع آموزش پرداخته است و از این طریق الزاماتی را در خصوص شناسایی نیازهای آموزشی کارکنان در حوزه‌های ایمنی، بهداشت و زیست‌محیطی و برنامه‌ریزی انجام آموزش‌ها را بیان نموده است. از این رو جهت بهره‌گیری موثرتر فعالیت‌ها و رسیدن به اهداف کلان و خرد سازمان، مدیریت ارشد را متعهد به سیاستگذاری در این خصوص و تامین منابع لازم نموده است.
مبحث ایمنی همانند بحث بهداشت و سلامتی نیاز به آموزش مستمر دارد. آشنایی افراد با خطراتی که در کمین آنهاست و اهمیت توجه به این خطرات از موارد اشاره شده در این استاندارد می‌باشد. لازم است بدانیم بعضی از افراد و کارگران با خطرات آشنایی دارند، ولی به دلایل گوناگون از جمله افزایش سرعت تولید، ساخت و ساز و زمان استراحت بعد از کار، چندان اهمیتی به رعایت آنها نمی‌دهند و نظارتی هم در این خصوص انجام نمی‌گیرد.
به عنوان مثال می‌توان از خطراتی که در حرکت رو به عقب لیفتراک‌ها وجود دارد، نام برد. در حال حاضر با قرار دادن هشداردهنده‌های موزیکال در حرکت رو به عقب، احتمال وقوع حادثه را کاهش می‌دهند، ولی با وجود آشنایی پرسنل با خطرات احتمالی، برخی از کارگران و پرسنل، این گونه هشدار دهنده‌ها را به دلایل خاص از جمله سر و صدا قطع می‌کنند، غافل از اینکه خطر برخورد لیفتراک به افراد چندین برابر می‌گردد. این استاندارد اولا در بحث ایمنی تاکید خاص به بحث آموزش و آگاهی پرسنل داشته و ثانیا مکانیزمی را جهت نظارت بر رعایت مسائل ایمنی طرح‌ریزی نموده است و چنانچه اشخاص به هر دلیلی به موضوع سلامتی و ایمنی توجه ننمایند، گروه و مسوولHSE، ناظر بر فعالیت آنها می‌باشد و آن عمل را متوقف می‌نماید.
ذکر این نکته ضروری است که هم اکنون رسانه‌های عمومی از جمله صدا و سیما در بحث آموزش و فرهنگ‌سازی، فعالیت خود را به صورت پخش تیزرهای تبلیغاتی آغاز نموده است و قطعا این موضوع اهمیت توجه به مسائل ایمنی و رعایت آن را نهادینه می‌نماید.
این استاندارد در خصوص حفظ محیط‌زیست نیز از طریق آموزش و توسعه فرهنگ کاری پرسنل همانند دو عنصر بهداشت و ایمنی نسبت به مقوله محیط‌زیست و شناسایی خطرات بالقوه و اثرات منفی این خطرات بر محیط‌زیست انسان و در این راستا راهکارهای مناسب برای جلوگیری از به وجود آمدن این خطرات و نظارت و کنترل بر تمامی فعالیت‌های سازمان اقداماتی تعیین شده است. یادآور می‌شوم که محیط‌زیست، محیطی است که انسان و کلیه عناصر وابسته به آن را شامل شده و حفظ محیط‌زیست به صورت سالم، حفظ سلامت و ایمنی انسان را تضمین می‌نماید.
در استاندارد HSE، محیط‌زیست آنقدر مهم است که مدیر ارشد هر سازمانی در کنار تدوین خط مشی بهداشت و ایمنی می‌تواند به نوشتن خط مشی زیست‌محیطی به تنهایی بپردازد و خط مشی سازمان به دو دسته جداگانه ایمنی و بهداشت و محیط‌زیست تقسیم‌بندی شود.
– چگونه HSE نقش خود را در سازمان برای جلوگیری از بروز خطرات ایفا می‌کند؟
قبل از پاسخ به این سوال لازم است به تعاریف ذیل توجه شود:
حادثه: عبارت است از یک اتفاق یا واقعه ناخواسته که منجر به مرگ، بیماری، جراحت، صدمه یا خسارت گردد.
شبه حادثه: رویدادی که به موجب آن مرگ، بیماری و مصدومیت رخ ندهد (به خیر گذشت).
خطر: هر چیزی که پتانسیل ایجاد صدمه و آسیب را دارد یا هر گونه منبع بالقوه زیان و ضرر، خواه به شکل جراحات انسانی یا صدمه به اموال و تجهیزات.
ریسک: احتمال به وجود آمدن آسیب و صدمه از یک خطر یا ترکیبی از احتمال و پیامد‌های ناشی از وقوع یک اتفاق خطرناک.
ارزیابی ریسک: فرآیند کلی برآورد گستردگی ریسک و تصمیم‌گیری اینکه آیا ریسک قابل تحمل می‌باشد یا خیر.
ریسک قابل قبول: ریسکی که میزان آن تا حدی کاهش یافته که می‌تواند توسط سازمان با توجه به الزامات قانونی و خط مشی ایمنی و بهداشتی تحمل گردد.
سیستم مدیریت ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست در ۳ فاز پیشگیری، کنترل قبل از شروع فعالیت و حین فعالیت و اقدامات اضطراری بعد از بروز حادثه در جلوگیری از خطرات ایفا نقش می‌کند.
۱ – فاز پیشگیری: در این مرحله به مسائل بالقوه ایجاد خطرات بدین صورت که با دید منفی خطراتی که ممکن است به صورت بالقوه و به هر دلیلی در فعالیت‌ها رخ دهد به همراه اثرات منفی آن خطر در محیط کارخانه یا کارگاه پرداخته و آنها را ثبت می‌نماید و سپس به بررسی شدت اثرات منفی خطرات، احتمال وقوع آن و نوع و میزان کنترل‌هایی که برای آن فرآیند و برای جلوگیری از خطرات در نظر گرفته شده است، می‌پردازد. از این طریق با توجه به تجزیه و تحلیل صورت گرفته، برنامه‌های خاصی را به صورت اقدامات پیشنهادی تعریف نموده تا با ایجاد راهکارهای جدید احتمال وقوع عوامل خطرساز را کاهش دهیم که در نهایت منجر به کاهش خطرات قبل از وقوع حادثه می‌شود. برای پایین آوردن احتمال وقوع خطر بهتر است با تعریف نمودن اقدامات پیشگیرانه و خطاناپذیر، احتمال وقوع خطرات را کاهش داد یا به طریقی اثر و وخامت رخداد را تعدیل نمود. فاز پیشگیری یکی از مهم‌ترین فاز‌ها در بحث HSE می‌باشد. که در بند ۴ این استاندارد به آن پرداخته می‌شود.
۲ – فاز کنترل قبل از شروع فعالیت و حین فعالیت: در این فاز که در بند ۶ استاندارد به آن اشاره شده است، از طریق چک لیست‌های کنترلی تمامی فعالیت‌ها را توسط گروه نظارت مورد پایش و کنترل قرار می‌دهد. به عنوان مثال در صنعت ساختمان از داربست‌های فلزی استفاده می‌شود. نحوه بستن داربست شرایط و دستورالعمل خاص خود را دارد مثلا بایستی از داربست‌هایی استفاده کرد که اجزای آن دارای کیفیت بالایی باشند(قطعات چوبی کیفیت دار و دارای الیاف بلند و بدون رنگ)، پایه‌های داربست به طور محکم مهار شده باشند تا باعث جا به جایی و لغزش نشود، توری یا سرپوش مناسب در طبقات زیرین نصب شده باشد و…. تمامی موارد ذکر شده که در بسیاری از مواقع عدم‌رعایت آنها مشکل آفرین شده است، توسط چک لیست‌های کنترلی بخش نظارت HSE و در تمام زمان انجام فعالیت، کنترل می‌شود.
اختلاف بین فاز ۱ و ۲ در بالقوه و بالفعل بودن خطرات در فعالیت‌ها می‌باشد. در فاز اول هنوز اتفاق رخ نداده است، ولی احتمال وقوع آن داده می‌شود، ولی در فاز دوم با استفاده نتایج فاز ۱ و استفاده از سوابق خطراتی که قبلا رخ داده است یا بر اساس تجارب، کنترل‌هایی قرار داده می‌شود که مجددا آن اتفاق رخ ندهد و تحت کنترل قرار‌گیرد.
۳ – فاز اقدامات اضطراری (بعد از بروز حادثه): در فازهای ۱ و ۲ سیستم مدیریت ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست، گروه‌های مسوولHSE از طریق تعریف اقدامات پیشگیرانه و کنترل فعالیت‌ها و خطرات احتمالی، تمام سعی و تلاش خود را دارند تا اتفاقی برای سازمان رخ ندهد. در این حین اگر به هر دلیلی اتفاقی در سازمان رخ داد، سیستم مدیریت ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست برنامه مدونی برای آن اتفاق تعریف نموده است تا اثرات منفی آن اتفاق را از نظر جسمی، روحی و مالی به حداقل برساند.
به عنوان مثال اگر کارگری در حین کار صدمه ببیند قبل از اینکه او را به بیمارستان منتقل کنیم یا قبل از حضور نیروهای اورژانس و پزشکی در محل، در صورتی که اقدامات مهم و کمک‌های اولیه پزشکی برای او برنامه‌ریزی کنیم و آن را از طریق افراد آموزش دیده انجام دهیم مسلما اثرات منفی آن اتفاق را می‌توانیم کاهش دهیم. در این مرحله ما می‌توانیم با قرار دادن جعبه کمک‌های اولیه این کار را به راحتی انجام نموده و با به کارگیری طرح‌های اضطراری در زمان بروز حادثه، اثرات منفی آن حادثه را کاهش دهیم. HSE در این مرحله به ما می‌گوید که برای شرایط اضطراری از جمله جراحاتی که در حین کار اتفاق می‌افتد،
آتش سوزی و حریق، شیوع بیماری‌ها، وقایع طبیعی و… طرح‌های واکنشی از جمله قرار دادن تجهیزات کمک‌های اولیه پزشکی، سیستم‌های اطفای حریق، تیم پزشکی و دارویی و… در نظر گرفته و آمادگی لازم را از طریق برگزاری مانورهای ادواری ایجاد نماییم. به عنوان مثال، آموزش نحوه دور شدن از محیط خطر یا چگونگی انجام عملیات امداد و نجات.
نقش HSE در کاهش هزینه‌ها و ارتقای روحیه پرسنل
به این مساله توجه داشته باشیم اگر به هر دلیلی حادثه‌ای در هر سازمانی رخ دهد، مشکلات زیادی را برای آن سازمان ایجاد خواهد نمود. از جمله این موارد تحمیل هزینه‌های آشکار و پنهان ناشی از آن اتفاق می‌باشد.
۱ – هزینه‌های آشکار: هزینه‌هایی مانند هزینه درمانی، هزینه تعمیرات، حقوق ایام بیماری شخص آسیب دیده، از کار افتادگی و مستمری بازماندگان بعد از وقوع حادثه.
۲ – هزینه‌های پنهان: هزینه‌هایی که بیشتر در درازمدت اثرات خود را نشان می‌دهند. به عنوان مثال ناراحتی‌ها و تاثیرات روحی منفی شخص آسیب‌دیده و همکاران نزدیک او که خود منجر به کاهش تولید، تعطیلی و موارد این‌چنینی می‌گردد. به عبارتی زمانی که حادثه‌ای اتفاق می‌افتد، ممکن است چند روزی خطوط تولید در کارخانه‌ها، کارگاه‌ها یا پروژه‌ها به دلایلی از جمله کمبود نیروی انسانی در آن فعالیت، ترک کار برخی کارکنان، توقف فعالیت به وسیله ارگان‌های دولتی مرتبط، نبود نیروی جایگزین آموزش دیده یا اثرات منفی در روحیه سایر کارکنان، دچار توقف یا کندی گردد.
ذکر این نکته نیز ضروری است برای شخصی که چندین سال سابقه کار دارد هزینه‌های زیادی در خصوص آموزش آنها از صرف شده است، به طوری‌که تجربه او قابل مقایسه با یک شخص تازه کار نمی‌باشد. حال اگر برای این شخص اتفاقی رخ دهد، مجددا آموزش‌ها بایستی برای افراد جایگزین آغاز شود و سازمان متحمل خسارات و هزینه‌های زیادی می‌گردد.
نقش سایر استانداردهای مدیریتی در ایمنی و سلامتی انسانها
غذا و مواد غذایی به عنوان یکی از عوامل بسیار کلیدی در حفظ سلامت انسانها و زنجیره مواد غذایی می‌باشد. لذا سازمان بین‌المللی استاندارد در سال ۲۰۰۵ اقدام به تهیه و تدوین استاندارد ایمنی مواد غذایی ISO22000 نمود.
این استاندارد مدیریتی نیز از طریق ایجاد یک محیط بهداشتی و ایمن و نظارت بر آن، سعی بر کنترل و ایمن‌سازی مواد غذایی که نهایتا بر سلامت انسانها اثر‌گذار است، می‌نماید.
نتیجه‌گیری
در کشور‌های پیشرفته ضرورت استفاده از این استانداردها به خوبی درک شده است و با استقرار این نظام‌ها به خوبی از عهده کنترل و مدیریت کیفیت محصول/ خدمات و رعایت اصول ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست برآمده‌اند. لذا شایسته است با شناخت بهتر سیستم مدیریت کیفیت و بکارگیری آن در عرصه کاری شاهد ارائه خدمات بهتر و با کیفیت مناسبتر برای مردم میهن عزیزمان باشیم. همچنین با رعایت اصول ایمنی، بهداشتی و زیست‌محیطی از بروز بسیاری از حوادث، مشکلات زیست‌محیطی و مشکلات بهداشتی جلوگیری نموده، تا در نهایت منجر به سود آوری و بازدهی برای آن سازمان، جامعه و کلیه ذینفعان گردد این رسالتی است که بر دوش جامعه مهندسین نهاده شده است تا دیگر شاهد وقایع ناگوار ناپایدار نباشیم.
